رباعیات عمر خیام نیشابوری (۴۰۸–۵۱۷ هـ) ، از درخشان‌ترین میراث‌های شعر و اندیشهٔ ایرانی است که طی قرون متمادی الهام‌بخش ادیبان، مترجمان و فیلسوفان در سرزمین‌های مختلف بوده است۔ در شبه‌قارهٔ هند و به‌ویژه در زبان اردو، ترجمهٔ رباعیات خیام سابقه‌ای نزدیک به دو قرن دارد و طی این زمان، مترجمان فراوانی با رویکردهای ادبی، فلسفی و تطبیقی گوناگون، این اثر را به زبان اردو برگردانده‌اند۔ او یکی از نوابغ اندیشه و علم در شرق است۔ رباعیات او از گرانبهاترین آثار ادبیات فارسی است که تأمل در فلسفهٔ زندگی، مرگ و زمان را در قالبی شاعرانه عرضه می‌کند۔ ترجمه‌های اردو از رباعیات او بازتابی از برداشت‌های گوناگون فکری، عرفانی و هنری مترجمان است۔ ترجمه‌های اردو از رباعیات خیام تنها انتقال زبان نیستند؛ بلکه بازتابی از تحول اندیشه و احساس‌اند۔ هر مترجم با نگاه زمان خود، چهره‌ای تازه از خیام را به نمایش گذاشت۔ این ترجمه‌ها باعث شدند که فلسفهٔ وجودی خیام در زبان اردو جاودانه گردد۔

یکی از نکات تاریخی مهم این است که پیش از ترجمهٔ مشهور فیتزجرالد (۱۸۵۹م)، نخستین ترجمهٔ منظوم رباعیات خیام در شبه‌قاره به زبان اردو توسط راجه مکهن‌لال در سال ۱۸۴۴م منتشر شده است۔ این مسئله، اهمیت نقش مترجمان اردو را در تاریخ جهانیِ پذیرش خیام برجسته می‌کند

پیشینهٔ ترجمه‌های اردو

پس از ترجمهٔ مشهور ادوارد فیتزجرالد در سال ۱۸۵۹ م، موجی از ترجمه‌ها در شبه‌قاره آغاز شد۔ مترجمان اردو گاه مستقیماً از فارسی و گاه از نسخهٔ انگلیسی استفاده کردند۔ در این ترجمه‌ها، موضوعاتی چون:

• سرنوشت و اختیار
• گذر زمان
• لذتِ لحظه و ناپایداری دنیا
• جدال عقل و ایمان
  محور اصلی اندیشه‌ها بودند۔

پیش از فیتزجیرالد، یک شاعرِ اردو به نام راجا مکهن لال ترجمۀ رباعیاتِ عمر خیام را در سال 1844 منتشر کرده بود۔ بنا بر گفتۀ مُرَتِّب، مکهن لال در زمان خود بر فیتزجیرالد برتری دارد۔ شاعرِ مشهورِ اردو میراجی نیز رباعیاتِ عمر خیام را ترجمه کرده بود۔ ڈاکٹر آهن با قرار دادنِ ترجمۀ اردو به عنوان موضوعِ مطالعه، از عبد الحمید عدم، قزلباش دهلوی، کاظم علی، شوکت بلگرامی و میراجی یاد کرده است۔

۱۔ ترجمه‌های پیش از فیتزجرالد

۱-۱۔ راجه مکهن‌لال (۱۸۴۴م)

یکی از نخستین مترجمان رباعیات خیام در زبان اردو، راجه مکهن‌لال است که ترجمهٔ او در سال ۱۸۴۴م منتشر شد؛ یعنی ۱۵ سال پیش از انتشار نخستین ویرایش ترجمهٔ فیتزجرالد۔ بعضی پژوهشگران، به دلیل تقدم زمانی و اصالت فارسی‌گرایانه، وی را بر فیتزجرالد ترجیح داده‌اند۔

۲۔ ترجمه‌های مهم در اردو (گزیدهٔ پژوهشی)

۲-۱۔ میراجی

از شاعران برجستهٔ اردو که رباعیات خیام را به نحوی شاعرانه به اردو برگرداند۔ ترجمه‌های او بیشتر «بازآفرینی» است تا انتقال لفظ به لفظ۔

۲-۲۔ مترجمان دیگر

طبق پژوهش دکتر اخلاق احمد آهن، مترجمان زیر از مهم‌ترین چهره‌ها در ترجمهٔ رباعیات خیام‌اند:

• عبد الحمید عدم
• قزلباش دهلوی
• کاظم علی
• شوکت بلگرامی
• میراجی

ترجمه‌های این گروه بخشی از ادبیات تطبیقی اردو–فارسی را تشکیل می‌دهد۔

۳۔ تأثیر خیام بر شعر هندی: تحلیل «مدهوشالا»

یکی از بحث‌برانگیزترین موارد، نسبت دادن شعر معروف مَدهوشالا (۱۹۳۵م) اثر «هری ونش‌رای بچن» به رباعیات خیام است۔

واقعیت پژوهشی

در مقدمهٔ مدهوشالا، خودِ بچن تصریح می‌کند:

’’کار من ترجمهٔ رباعیات خیام نیست؛ بلکه بازآفرینیِ اندیشه‌های او به زبان و ذوق هندی است‘‘

تحلیل محمود واجد

محمود واجد، نویسندهٔ پاکستانی، در مقالهٔ «بچن، هندی کا خیام» توضیح می‌دهد:

1. رباعی در هندی ساختار وزنی دقیق ندارد و پیروی از وزن رباعی فارسی، بسیار کم اجرا شده است۔
2. بچن تنها یک التزام را رعایت کرده است:
   تکرارِ واژهٔ «مدهوشالا» در مصراع چهارم — این کار، از چهار چوب ساخت رباعی به دور است اما «ساختی نزدیک به رباعی» می‌سازد۔
3. بچن در مقدمهٔ کتاب، طنزی لطیف ذکر می‌کند:
   ’’خانوادهٔ او «کایسته» بودند و باور عام آن بود که شراب‌نوشی موجب جذام می‌شود، اما فرزندان همین خانواده، مدافعان سرسخت شراب در شعر شدند‘‘

’’مدهوشالا‘‘ ترجمهٔ خیام نیست، بلکه متنِ موازی است که بر شانه‌های اندیشهٔ خیامی بنا شده است۔

۴۔ مهم‌ترین اثر تحقیقی دربارهٔ خیام در اردو

کتاب «خیام» اثر سید سلیمان ندوی از جامع‌ترین و علمی‌ترین آثار دربارهٔ خیام در اردو است۔ این کتاب مشتمل بر:

• بحث‌های ادبی، فلسفی و تاریخی
• بررسی رباعیات اصیل و غیر اصیل
• نقد و تحلیل شخصیت خیام
• فصل مشهور «جعلی خیام»

ندوی به‌صراحت با این دیدگاه‌ها مخالفت می‌کند:

• خیام شاعر لاابالی و می‌گسار بوده است
• رباعیات نسبت‌داده‌شده از زبان او در حالت سرخوشی بوده
• بر نظریهٔ تناسخ باور داشته
• منکر خداوند بوده است

ندوی با استناد به آثار علمی و ریاضی خیام، این نسبت‌ها را رد می‌کند۔

۵۔ بررسی تاریخی و دانشگاهی

۵-۱۔ شبلی نعمانی (شعر العجم)

شبلی رباعیات خیام را از نظر ادبی و فلسفی شرح می‌دهد و او را «فیلسوف شک» می‌نامد۔

۵-۲۔ مقالهٔ خواجه غلام الثقلین (۱۸۹۸م)

که دانشجوی مؤسسهٔ محمدن انگلو اورینتَل کالج بود از نخستین مقالات علمی دربارهٔ خیام در اردو ارایه داده است۔

۵-۳۔ عبد الباری آسی

شارح کلام غالب؛ مقالهٔ او دربارهٔ «الحاق و مناسبت رباعیات» یکی از مهم‌ترین تحقیقات در تصفیهٔ رباعیات اصیل است۔

۶۔ ساختار کتاب اخلاق احمد آهن

کتاب دکتر اخلاق احمد آهن در چند بخش عمده تنظیم شده:

باب اول: تعارف و تنقید

مقالات:

• ابوالنصر غلام یسین دهلوی: ’’الخیام‘‘
• مولانا ابوالکلام آزاد: ’’رباعیات عمر الخیام‘‘
• جواد علی خان: «حکیم عمر ابن خیام»
• انور مسعود: «خیام—ایک مطالعه»
• سید صباح الدین: نقدی بر شبلی و سلیمان ندوی

باب دوم: تحقیق و تفحص

• پروفیسر محمد اقبال: «قدیم نسخهٔ رباعیات»
• امیر حسن عابدی: «بیاض کرمان میں نایاب رباعیاں»
• شبیر احمد خان غوری: «خیام کا هندسی شاهکار»
• دکتر نذیر احمد: «کمیاب تحریریں»
• امتیاز علی خان: «خیام و خاقانی»
• عبدالباری آسی: نقد تحلیلی رباعیات

باب سوم: فکر و فلسفه

مقالاتی دربارهٔ:

• شک‌گرایی
• لذت‌باوری
• جبر و اختیار
• فلسفهٔ زمان

باب چهارم: ترجمه و تفهیم

مقالات از:

• قیصر سرمست
• ضیا احمد
• اخلاق حسین عارف
• اکبر حیدری کاشمیری
• محمود واجد
• سید علی عباس جلال پوری

انتخاب رباعیات فارسی همراه با ترجمهٔ روان اردو از اخلاق احمد آهن — ترجمه‌های منظوم نیستند، اما نثر آنها بسیار استوار، محاوره‌ای و دقیق است۔

۷۔ فهرست ترجمه‌های منظوم رباعیات خیام در اردو

نمونهٔ پژوهشی

مترجم	کتاب	سال	نوع ترجمه	توضیح
آغا قزلباش دهلوی	میخانهٔ خیام	—	منظوم	ترجمهٔ ۶۴۰ رباعی
عزیز احمد جلیلی	منظوم ترجمه رباعیات خیام	۱۹۸۷	منظوم + تطبیقی	ترجمه از فارسی و نیز از فیتزجرالد به اردو
سید یعقوب الحسن واقف	رباعیات خیام	—	منظوم	۵۰۰ رباعی
مهیش پرشاد (مولوی فضل)	رباعیات خیام	—	منظوم	از قدیمی‌ترین ترجمه‌ها
میر ولی‌الله	کاس الکرام	—	شرح منظوم	تحلیل و تفسیر

نسخه جلیلی در سایت صوفی‌نامه موجود است

کتابی در باره تراجم منظوم از رباعیات عمر خیام

ترجمه‌ای نسبتاً جدید را بنگرید که جناب عزیز احمد جلیلی انجام داده‌اند۔ بنا بر مقدمهٔ کتاب، جلیلی از خاندانِ جلیل مانکپوری هستند۔ این ترجمه در ژانویهٔ ۱۹۸۷ میلادی در حیدرآباد دکن منتشر شده است۔ در این ترجمه، او ابتکاری به کار برده است: در بخش نخست، رباعیاتِ فارسیِ عمر خیّام را به اردو برگردانده و در بخش دوم، ترجمهٔ انگلیسیِ فیتزجرالد را به قالب اردو درآورده است۔ [1]

ترجمه های فارسیِ عمر خیّام

شمار	مترجم / مؤلف	کتاب / مجموعه	سال انتشار	طرزِ ترجمه	خصوصیات	تبصره / نکات مهم
1	خواجه دل محمد	رباعیاتِ عمر خیام	1939ء (لاهور)	ترجمۀ لفظی و ادبی	اردوِ ساده، وفادار به معنای فارسی، ترجمۀ مستقیم	نخستین ترجمۀ معتبر و جامع در اردو دانسته می‌شود۔ زبان خالصاً ادبی و بی‌تکلّف است۔
2	مولانا شبلی نعمانی	مقالاتِ شبلی (باب: خیام)	1912ء	تفسیری (تشریحی)	توضیحات فلسفی و اخلاقی، بررسی از زاویۀ تصوف	شبلی رباعیات خیام را در بستری اخلاقی و اصلاحی نگریسته است۔ ترجمۀ مستقیم کم، تحلیل بیشتر است۔
3	علامه عبدالرحمن بجنوری	محاسنِ کلامِ خیام	1924ء	ترجمۀ آزاد	انتقال افکار خیام به شعر رمانتیک اردو	بیش از آنکه ترجمه باشد، تصویرآفرینی است، اما وسیلۀ مهمی برای ترویج فکر خیامی در اردو۔
4	خواجه الطاف حسین حالی	ترجمه‌های چاپ‌نشده (مجموعه‌های پراکنده)	حدود 1900ء	ترجمۀ آزاد	غلبۀ رنگ اخلاقی و اصلاحی، ردّ یأس خیام	حالی فلسفۀ خیام را در چارچوب اسلامی رد و اصلاح کرده است۔
5	فیض احمد فیض	ترجمه‌ها و تضمیناتِ جزئی	1940–1960ء	ترجمۀ آزاد / تضمین	تعبیر جدید فلسفۀ خیامی، وجودیت و عشقِ انسانی	فیض افکار خیام را با واقعیت اجتماعی پیوند داد؛ بیش از ترجمه، گسترۀ خلاقانه است۔
6	سید سلیمان ندوی	خیام اور اُس کا فلسفه	1933ء	تفسیری	ترجمۀ فلسفی، مقایسۀ دینی و عقلی	خیام را «شاعرِ شکّاک اما صاحب بصیرت» دانسته است۔ ترجمۀ نثری نیز دربر دارد۔
7	احمد ندیم قاسمی	انتخابِ رباعیاتِ خیام	1974ء	ترجمۀ آزاد و شعری	روانیِ شعری، حسّ فلسفی، اسلوبِ جدید	ترجمۀ قاسمی دردِ وجودیِ خیام را در لحنِ غزلِ اردو منتقل می‌کند۔
8	سلیم احمد	خیام کی تلاش میں	1978ء	ترجمۀ تفسیری	تحلیل براساس نظریۀ نقدِ جدید	کوشش برای فهم رباعیاتِ خیام در سیاقِ وجودیتِ غربی۔
9	ناصر کاظمی	رباعیاتِ خیام (منتخب)	1962ء	ترجمۀ شعری	لحنِ نرم، رمانتیک و غمگین	ناصر «لحظه‌شناسی» خیام را در احساسِ غزل آمیخته است۔
10	عبدالحمید صدیقی	رباعیاتِ عمر خیام — ترجمه و تشریح	1980ء	لفظی + تشریحی	پس‌زمینه و تحلیل فلسفی همراه هر رباعی	برای مقاصدِ آموزشی بسیار مهم۔ مقایسه با متن انگلیسیِ فیتزجرالد نیز افزوده شده است۔
11	شهباز ملک	خیام — شاعر و مفکر	1998ء	ترجمۀ آزاد	تعبیر جدید فلسفۀ خیام، جنبه‌های وجودی و مابعدالطبیعی	تلاشی جدی در پیوند دادن فکر خیام با عصرِ حاضر در ادبیات اردو۔
12	دکتر جاوید اقبال	خیام کا فلسفه حیات	1985ء	ترجمۀ تفسیری نثری	تعبیر خیام در پرتو فلسفۀ اقبال	خیام را در برابرِ «حرکت و یقین» اقبال، اما هم‌افق فکری نشان داده است۔

خلاصۀ تجزیه

• ترجمه‌های قدیم (1900–1940):
اغلب از زاویۀ دینی یا اصلاحی انجام شدند، مانند ترجمه‌های شبلی، حالی و ندوی۔
در آن‌ها فلسفۀ شکِ خیام را در قالبِ تصوف یا اخلاقیات ریخته شد۔

• ترجمه‌های میانی (1940–1970):
در ترجمه‌های فیض، ناصر کاظمی و احمد ندیم قاسمی، فکر خیام با وجودیت و رنجِ انسانی پیوند خورد۔

• ترجمه‌های جدید (1970–2000):
سلیم احمد، شهباز ملک و دیگر مترجمان متنِ خیام را از دیدگاه فلسفۀ جدید و زبان‌شناسی بررسی کردند۔

منابع

1. فیتزجرالد، ادوارد۔ رباعیات عمر خیام۔ لندن، ۱۸۵۹م۔
2. شبلی نعمانی۔ مقالات شبلی۔ لکهنؤ، ۱۹۱۲م۔
3. خواجه دل محمد۔ رباعیات عمر خیام۔ لاهور، ۱۹۳۹م۔
4. احمد ندیم قاسمی۔ انتخاب رباعیات خیام۔ لاهور، ۱۹۷۴م۔
5. سلیم احمد۔ خیام کی تلاش میں۔ کراچی، ۱۹۷۸م۔
6. عبدالحمید صدیقی۔ رباعیات عمر خیام (ترجمه و تفسیر)۔ لاهور، ۱۹۸۰م۔
7. شهباز ملک۔ خیام، شاعر و مفکر۔ اسلام‌آباد، ۱۹۹۸م۔

منابع (کتاب‌شناسیِ فارسی–اردو)

۱۔ سید سلیمان ندوی، خیام
۲۔ اخلاق احمد آهن، رباعیات خیام — تحقیق و ترجمه
۳۔ شبلی نعمانی، شعر العجم
۴۔ محمود واجد، «بچن هندی کا خیام»
۵۔ عزیز احمد جلیلی، منظوم ترجمهٔ رباعیات عمر خیام
۶۔ آغا قزلباش دهلوی، میخانهٔ خیام
۷۔ عبدالباری آسی، مقالات دربارهٔ رباعیات
۸۔ خواجه غلام الثقلین، «مقاله درباره خیام» (۱۸۹۸)
۹۔ ترجمهٔ فیتزجرالد (Rubáiyát of Omar Khayyám, 1859)